Penzijski sistemi država bivše SFRJ – sličnosti i razlike

Proteklih 25 godina od raspada SFR Jugoslavije bio je kratak period da bi se desile revolucionarne promene u penzijskim sistemima nekadašnjih republika a sadašnjih država. Ipak, pored brojnih sličnosti pobrojanih u tekstu, neke razlike postoje…

Zijad Krnjić, direktor Federalnog zavoda za penzijsko i invalidsko osiguranje BiH (FZ MIO/PIO) od 2010. godine do danas*, u prezentaciji pod naslovom „Komparativna analiza penzijskih sistema u državama nastalim iz bivše SFRJ sa ekonomskog aspekta“, navodi nekoliko parametara, sličnosti i razlika penzijskih sistema pomenutih država. Penzin prenosi nekoliko izvoda iz ove prezentacije (*nažalost, nije nam poznata tačna godina nastanka prezentacije pa neki podaci u njoj mogu biti nešto drugačiji danas).

Komparativna analiza penzijskih sistema u državama nastalim iz bivše SFRJ sa ekonomskog aspekta

Krnjić navodi da su prava iz oblasti penzijskog i invalidskog osiguranja (PIO) u državama nastalim iz bivše SFRJ u većoj meri ista. Nešto duži spisak prava, za naknade invalidima i dobitnicima Partizanske spomenice, imaju Srbija, Makedonija i Crna Gora.

Sve države nastale iz bivše SFRJ razvile su različite modele usklađivanja penzija, i to u odnosu na dva parametra: rast cena i rast prosečne plate.

Srbija i Federacija Bosne i Hercegovine (FBiH) nemaju zakonom utvrđenu obavezu i model usklađivanja penzija.

– U FBiH je model utvrđivanja penzija zakonom definisan, prema iznosu prikupljenih sredstava od doprinosa, koji u praksi ne poštujemo jer su raznim propisima utvrđeni novi korisnici sa drugačijim utvrđivanjem prava, tako da bi bilo sociološki neodrživo obračunavati pojedina prava na različit način – piše Krnjić, i dodaje:

– Taj model u FBiH je omogućio ekonomsku stabilnost penzijskog sistema na teret visine penzija.

U Sloveniji, Srbiji, Makedoniji i Crnoj Gori kroz fondove penzijskog i invalidskog osiguranja isplaćuju se još neka prava osim prava na penziju.

U većini država je procenat invalidskih penzija u odnosu na ukupne znatno iznad proseka u EU od 10%, dok je on u nekim dupliran: u Srbiji 18,60%, FBiH 20%, Republici Srpskoj (RS) 16%, Crnoj Gori 26% a u Hrvatskoj 24,70%.

Razlike u visini prosečne penzije su znatne, a odnos učešća prosečne penzije u prosečnoj plati u državama bivše SFRJ je sledeći:

• penzija iznad 50% plate – Slovenija (56,60%), Crna Gora (55,51%) i Makedonija (57,17%)
• penzija ispod 50% plate – Srbija (46,30%), Hrvatska (40,00%), BiH-RS (40,80%), BiH-FBiH (44,40%).

Ti procenti veoma precizno oslikavaju socijalnu osetljivost društava u ovim državama u periodu koji je iza nas, zaključuje Krnjić.

Učešće doprinosa u prilivima fondova se kreće uglavnom u širokom rasponu od 53 do 88%:

• najniže u Makedoniji 53,4%, Srbiji 58% i Hrvatskoj 61%
• u Sloveniji i Crnoj Gori nešto više – oko 66%, odnosno 70%
• u Bosni i Hercegovini ubedljivo najviše: RS 78,4%, a u FBiH čak 88%.
• *razliku sredstava do 100% namiruju budžeti iz poreznih prihoda.

Odnos broja zaposlenih i broja penzionera primarno pokazuje trenutno ekonomsko stanje u ovim državama. Posmatrajući ovaj parametar može se reći da su sve države nastale iz bivše SFRJ u ekonomskoj krizi, neke manje neke više:

– Ako ih poredimo sa državama EU gde je taj odnos oko 1,8, pa i sa tim odnosom osećaju veliki teret finansiranja penzijskog sistema, slika veličine ekonomske krize je vidljivija – piše Krnjić.

Odnos broja zaposlenih i penzionera država bivše SFRJ:

• BiH RS 1,12
• BiH FBiH 1,14
• Hrvatska 1,14
• Slovenija 1,38
• Srbija 1,42
• Crna Gora 1,56
• Makedonija 1,8.

Prosečne penzije znatno su više u ovim državama u kojima je njihovo učešće u BDP-u više, i to u većem procentu nego što je razmera procenata učešća u BDP-u.

Stope doprinosa za PIO u državama nastalim iz bivše SFRJ:

• Slovenija – 15,50 % zaposleni i 8,85% poslodavac
• Hrvatska – iz plaće zaposlenika I stup 15% II stup 5%
• Srbija – 14% zaposleni i 12% poslodavac
• BiH-RS – 18,50 % poslodavac
• BiH-FBiH – 17% obveznik i 6% poslodavac
• Makedonija – 18,00%
• Crna Gora – 15% zaposleni i 5,50 % poslodavac

Iz svega navedeno jasno se vidi da:

• države bivše SFR Jugoslavije imaju gotovo iste penzijske sisteme, dakle, da je 20 godina malo da bi se takvi sistemi suštinski reformisali
• po pojedinim parametrima nastala su relativno značajna odstupanja, koja se „peglaju“ ili u visini penzija ili u finansiranju rashoda za penzije.

Sličnosti penzijskih sistema u državama bivše SFRJ

Svi sistemi bazirani su na međugeneracijskoj solidarnosti, što znači da generacija koja je zaposlena, kroz doprinos za PIO, a delimično i poreze, finansira penzije generaciji kojoj je istekao radni vek.

Jedino je Hrvatska ušla, delimično, u izgradnju sistema „kapitalizirajuće štednje“, odvajajući deo doprinosa u tzv. drugi stub, ali od tog modela samo ima „grdne“ probleme,

Način utvrđivanja prava i visine prava je kod svih gotovo identičan, i zasniva se na godinama penzijskog staža i visini isplaćenih plata.

Sve države imaju slične probleme u devijaciji sistema kao što sunadprosečno visok broj invalidskih penzija, delimično kao posledica ratova 90-ih, a delimično kao posledica nedovršenosti institucija za primenu zakona koje zbog toga imaju preveliku „propusnost“ za devijacije.

Sve države imaju, osim Makedonije, izuzetno loš odnos, u odnosu na evropski prosek, broja penzionera i broja zaposlenih, što se može kvalifikovati kao produkt permanentne ekonomske kriza nastale kao posledica tranzicije iz socijalističkog, u sistem kapitalističke ekonomije.

Razlike penzijskih sistema u državama bivše SFRJ

Odnosi u visini prosečne penzije su se značajno povećali u odnosu na period zajedničke države, tako da su oni danas, npr, između Slovenije, koja ima najveći prosek, i Makedonije i Bosne i Hercegovine je skoro 3:1.

Odnos između broja penzionera i broja zaposlenih nije u korelaciji sa sa ekonomskom razvijenosti, što je pojava interesantna za posebno istraživanje, i veoma je različit, od 1,8:1 u Makedoniji, 1,38:1 u Sloveniji, do oko 1,14:1 u Hrvatskoj i BiH entitetima.

Visina stopa doprinosa je dosta različita, najniža u Makedoniji a najviša u Sloveniji, dok je kod ostalih približno oko 20% iz bruto iznosa plate.

Sufinansiranje penzija iz budžeta, tj. iz poreznih prihoda, veoma je različito: od 47% u Makedoniji, preko 40% u Hrvatskoj i Srbiji, do najnižeg u BiH entitetima – od 16% u RS do 12% u FBiH.

Učešde sredstava za isplatu penzija u BDP-u se takođe značajno razlikuje, od 13,70% u Srbiji, 11,72% u Sloveniji, do 9,96% u FBiH i 7,90% u Makedoniji.

Penzijski sistemi Bosne i Hercegovine – Federacija i Republika Srpska

Krnjić u zaključku iznosi i nekoliko osnovnih primedbi o sistemu penzijskog i invalidskog osiguranja u BiH:

„Razmatrajući penzijski sistem u Bosni i Hercegovini, u oba entiteta, u odnosu na ostale mogu se iskazati sledeće prognoze za bližu i srednju budućnost:

• penzije su u Bosni i Hercegovini nesrazmerno niske i vrlo brzo će morati rasti
• učešće sredstava za isplatu u BDP-u će rasti
• prethodno dvoje će biti moguće postići kroz rast stope doprinosa za PIO, ili kroz zadržavanje stope a povećanje sufinansiranja penzija iz poreskih prihoda
• reforme penzijskog sistema će se morati veoma brzo desiti i to u pravcu pooštravanja uslova za penzionisanje, veću pravdenost u rasponima penzija i, eventualno zaživljavanje dobrovoljnog dopunskog penzijskog osiguranja.

Do prelaza iz sistema međugeneracijske solidarnosti u sistem kapitalizirajuće štednje neće dodi u narednih bar 2-3 decenije, jer ekonomski nivo koji imamo, i na koji realno možemo doći, to ne može izdražati, zaključuje Krnjić.

Celu prezentaciju možete videti ovde (.pdf).